Zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa jako działanie następcze

W obliczu takich ustaleń kierownictwo spółki musi zmierzyć się z pytaniem o konieczność lub celowość zawiadomienia organów ścigania.

Decyzja ta wykracza poza wymiar czysto proceduralny i powinna być podejmowana przez pryzmat prawa, etyki oraz strategii biznesowej.

Z jednej strony, organizacja ma interes prawny w zachowaniu kontroli nad postępowaniem wyjaśniającym, ograniczeniu ryzyka odpowiedzialności oraz zapewnieniu ochrony osobom działającym w jej strukturach. Z drugiej strony, istnieją określone obowiązki prawne wynikające m.in. z przepisów prawa karnego, których naruszenie może rodzić daleko idące konsekwencje zarówno dla samej spółki, jak i dla osób podejmujących decyzje w jej imieniu.

Decyzja spółki o złożeniu zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa jest w dużej mierze decyzją ekonomiczną. Wymaga ona starannej analizy kosztów i korzyści. Spółka powinna rozważyć potencjalne konsekwencje finansowe, jak koszty postępowania, możliwe roszczenia odszkodowawcze, ryzyko utraty reputacji oraz wpływ na relacje biznesowe i zestawić je z korzyściami wynikającymi z dochodzenia swoich praw i ochrony interesów spółki. Nie w każdej sytuacji złożenie zawiadomienia będzie najlepszym rozwiązaniem.

W wielu przypadkach aktywne prowadzenie postępowania przed organami ścigania może okazać się ekonomicznie nieopłacalne. Należy uwzględnić, że postępowanie karne (zwłaszcza w skomplikowanych sprawach gospodarczych) jest z reguły długotrwałe i może pochłonąć znaczne zasoby spółki, w tym koszty obsługi prawnej, czas poświęcony przez pracowników na zeznania i współpracę z organami ścigania oraz koszty związane z gromadzeniem i przedstawianiem dowodów. W sytuacji, gdy wartość szkody jest relatywnie niska w porównaniu do przewidywanych kosztów postępowania i zaangażowania zasobów spółki, złożenie zawiadomienia może prowadzić do poniesienia większych kosztów niż sama szkoda wyrządzona przestępstwem.

Istotne różnice w podejściu do składania zawiadomień o podejrzeniu popełnienia przestępstwa występują między spółkami Skarbu Państwa a spółkami prywatnymi. Spółki Skarbu Państwa kierują się innymi względami niż spółki prywatne, co wynika z ich szczególnego charakteru i odpowiedzialności wobec interesu publicznego. W przypadku spółek państwowych decyzja o złożeniu zawiadomienia często podyktowana jest nie tylko rachunkiem ekonomicznym, ale również obowiązkiem ochrony majątku publicznego, wymogami transparentności działania oraz koniecznością wykazania się należytą starannością w zarządzaniu środkami publicznymi. Organy spółek Skarbu Państwa mogą obawiać się zarzutów o zaniedbanie obowiązków lub działanie na szkodę Skarbu Państwa, jeśli zaniechają złożenia zawiadomienia, nawet gdy analiza ekonomiczna wskazuje na nieopłacalność takiego działania. Z kolei spółki prywatne dysponują większą swobodą w podejmowaniu decyzji i mogą w pełni kierować się rachunkiem ekonomicznym, strategią biznesową oraz oceną, czy korzyści z dochodzenia roszczeń przewyższają potencjalne koszty i ryzyka związane z postępowaniem karnym.

Zasady odpowiedzialności karnej

Zasady odpowiedzialności karnej tworzą kluczowe normy prawne definiujące okoliczności, w których można stwierdzić, że doszło do realizacji znamion czynu zabronionego. Ich właściwe zastosowanie umożliwia ustalenie winy oraz potencjalne wymierzenie sankcji karnej przez uprawniony organ sądowy wobec określonej osoby.

Polskie prawo karne przewiduje zasadę indywidualizacji odpowiedzialności, co oznacza, że każdy odpowiada za swoje własne czyny (albo zaniechania), jeśli są to czyny zabronione ustawą.

Odpowiedzialność karna dotyczy zawsze konkretnej osoby fizycznej. Należy o tym pamiętać, mając na uwadze realia prowadzenia działalności gospodarczej przez podmioty zbiorowe.

Wymóg społecznej szkodliwości i karygodności

Samo formalne naruszenie przepisów prawa nie wystarcza do przypisania odpowiedzialności karnej. Przestępstwo stanowi czyn bezprawny, popełniony z winą, który wyrządza społeczną szkodę większą niż znikomą, wypełnia znamiona ustawy i podlega określonej w niej karze. Aby uznać dane zachowanie za przestępstwo, niezbędne jest wykazanie, że godzi ono w istotne dobra prawnie chronione, czyniąc je tym samym czynem karygodnym. Ta zasada ma istotne znaczenie dla oceny, czy stwierdzone w toku wewnętrznego postępowania wyjaśniającego naruszenie przepisów rzeczywiście stanowi przestępstwo wymagające zawiadomienia organów ścigania.

Przypisanie odpowiedzialności osobie fizycznej

Aby można było przypisać osobie fizycznej odpowiedzialność za przestępstwo, muszą zostać spełnione dwa podstawowe warunki. Po pierwsze, sprawca musi zrealizować stronę przedmiotową czynu zabronionego, czyli doprowadzić do zaistnienia stanu faktycznego opisanego w przepisie prawa karnego. Po drugie, konieczne jest spełnienie przesłanek strony podmiotowej, co oznacza, że czyn musi zostać popełniony w warunkach umyślności lub nieumyślności podlegającej karze.

Sama realizacja obiektywnych elementów czynu zabronionego nie stanowi podstawy do wnioskowania o umyślnym działaniu sprawcy. Nie można jej domniemywać, lecz należy ją udowodnić, choćby na podstawie dowodów pośrednich, w drodze logicznej analizy całości materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie. Warunkiem koniecznym jest wykazanie, że sprawca przynajmniej akceptował możliwość realizacji znamion czynu zabronionego.

Wewnętrzne postępowanie wyjaśniające powinno koncentrować się na ustaleniu:

• strony przedmiotowej – czy doszło do zachowania wypełniającego znamiona czynu zabronionego,
• strony podmiotowej – czy można przypisać sprawcy zamiar popełnienia przestępstwa,
• wysokości szkody – czy wartość ewentualnego uszczuplenia przekracza progi ustawowe,
• związku przyczynowego – czy istnieje bezpośredni związek między działaniem a skutkiem.

Podstawy prawne obowiązku zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa

Obowiązek powszechny (społeczny):

Zgodnie z art. 304 § 1 Kodeksu postępowania karnego, każdy, kto dowiedział się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub policję. Określenie „społeczny obowiązek” oznacza, że jest to obowiązek o charakterze etycznym, a nie prawnym. Za niedopełnienie tego obowiązku nie grozi więc odpowiedzialność karna.

Obowiązek prawny:

Obowiązek prawny dokonania zawiadomienia o przestępstwie dotyczy natomiast instytucji państwowych i samorządowych, które w związku ze swoją działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu.

Oprócz tego jest zamknięty katalog przestępstw (wskazany w art. 240 § 1 Kodeksu karnego), co do których każdy ma obowiązek dokonać zawiadomienia, jeśli ma wiarygodną informację o karalnym przygotowaniu, usiłowaniu lub dokonaniu czynu zabronionego. Obowiązek ten dotyczy wyłącznie najpoważniejszych przestępstw, w tym m.in. zabójstwa, zbrodni przeciwko ludności, spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu czy przestępstw o charakterze terrorystycznym. Osoby pełniące funkcje kierownicze w organizacjach muszą być świadome, że zaniechanie zawiadomienia o takich przestępstwach może skutkować odpowiedzialnością karną. Choć oczywiście takie sytuacje są niezwykle rzadkie w praktyce.

Odpowiedzialność osób zarządzających za zaniechanie zawiadomienia

Jeśli członek kadry zarządzającej nie zawiadomi o przestępstwie popełnionym na szkodę spółki, w konkretnych sytuacjach może ponieść odpowiedzialność karną lub cywilną.

Po pierwsze, grozi mu odpowiedzialność karna na podstawie art. 296 KK za przestępstwo niegospodarności. Przepis ten dotyczy osób zarządzających majątkiem lub działalnością gospodarczą spółki. Odpowiedzialność można ponieść, gdy niezawiadomienie o przestępstwie naruszy obowiązki członka zarządu i jednocześnie wyrządzi szkodę majątkową spółce.

Po drugie, członek zarządu może ponieść odpowiedzialność cywilną za szkodę wyrządzoną spółce. W spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością podstawą jest art. 293 KSH, a w spółkach akcyjnych art. 483 KSH. Zgodnie z tymi przepisami członek zarządu odpowiada za szkodę powstałą wskutek działania lub zaniechania sprzecznego z prawem, umową spółki lub statutem. W konkretnych sytuacjach niezawiadomienie o przestępstwie może być uznane za takie zaniechanie i skutkować obowiązkiem naprawienia szkody wobec spółki.

Złożenie zawiadomienia

Zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa można złożyć w dowolnej formie, tj. na piśmie lub ustnie do protokołu w odpowiedniej jednostce Policji, Prokuratury lub innego uprawnionego organu ścigania. W praktyce lepszą formą jest zawiadomienie pisemne, gdyż pozwala na pełne i precyzyjne przygotowanie stanowiska w danej sprawie.

Przepisy nie określają terminu na złożenie zawiadomienia, jednak zbyt długie zwlekanie może wpłynąć na ocenę wiarygodności zawiadamiającego, a ponadto należy pamiętać o instytucji przedawnienia karalności, która w zależności od rodzaju przestępstwa wynosi od 5 do 30 lat.

Zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa powinno zawierać:

• czas i miejsce w jakim doszło do zdarzenia,
• opis czynu – przedstawienie przebiegu wydarzeń w sposób chronologiczny i konkretny,
• materiał dowodowy – dostępne dowody zebrane w toku postępowania wyjaśniającego, dane lub zeznania świadków, nagrania wideo lub inna dokumentacja świadcząca o popełnieniu przestępstwa,
• dane sprawcy (jeśli są znane) lub wskazanie okoliczności umożliwiających identyfikację.

Podsumowując, zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa jako efekt wewnętrznego postępowania wyjaśniającego stanowi złożone wyzwanie prawne i biznesowe. Organizacje muszą balansować między obowiązkami prawnymi a interesem firmy, zapewniając jednocześnie zgodność z przepisami i standardami etycznymi. Kluczem do sukcesu jest wdrożenie skutecznych procedur compliance, profesjonalne prowadzenie postępowań wewnętrznych oraz świadoma współpraca z organami ścigania.